روش‌های نمونه‌گیری آماری

روش‌های نمونه‌گیری آماری اشاره به شیوه‌هایی علمی دارد که برای دستیابی به نمونه موردنظر جهت گردآوری داده‌های پژوهش، استفاده می‌شود. پیش از هر چیزی باید بین دو مفهوم کلیدی تفاوت قائل شوید:

• روش‌های محاسبه حجم نمونه
• روش‌های نمونه‌گیری

شیوه‌ها و روش‌های محاسبه حجم نمونه با روش‌های نمونه‌گیری مترادف نیست. ابتدا با استفاده از فرمول‌ها و محاسبات آماری تعداد نمونه لازم برای انجام تحلیل آماری محاسبه می‌شود. سپس برای دستیابی به نمونه موردنیاز از روش‌های نمونه‌گیری آماری استفاده می‌شود.

در مباحث جامعه و نمونه روش‌های نمونه‌گیری به دو دسته اصلی روش‌های احتمالی و غیراحتمالی تقسیم می‌شود. روش‌های احتمالی از نظر آماری دارای قابلیت اطمینان بیشتری است. روش‌های غیراحتمالی نیز در مواردی مانند نمونه‌گیری از خبرگان در تحقیق کیفی کاربرد دارد. در این مقاله انواع روش‌های نمونه‌گیری آماری آموزش داده شده است.

مفاهیم و روش‌های نمونه‌گیری آماری

از روش‌های نمونه‌گیری آماری برای دسترسی به نمونه‌ای معرف جامعه مورد تحقیق استفاده می‌شود. پس از انتخاب موضوع تحقیق و بیان مسئله، یکی از تصمیمات، انتخاب نمونه است. نمونه که باید نماینده جامعه باشد که یافته‌های پژوهش قابل تعمیم به آن جامعه باشد. اگر پژوهشگر پژوهش خود را بر تمامی افراد جامعه اجرا کند باید از روش سرشماری کند. یعنی پژوهشگر باید تمامی افراد جامعه را تک تک مورد برسی و آزمون قرار دهد.

چون اکثر پژوهشگران توان و زمان اجرای پژوهش بر کل جامعه را ندارند به همین دلیل پژوهش خود را محدود به نمونه کوچکی می‌سازند. به‌طور کلی سرشماری تمام واحدهای جامعه باید شمارش شود این کار پرهزینه و وقت‌گیر خواهد بود. برای صرفه جویی در وقت و هزینه مجبوریم روش دیگری را بکار بریم. اهمیت روش نمونه‌گیری در اینجا آشکار می‌شود. در نمونه‌گیری معمولا نمونه کوچکی از جامعه را بررسی می‌کنیم و آن را برای کل جامعه تعمیم می‌دهیم.

در مباحث آمار استنباطی که باید براساس یک نمونه در مورد جامعه بحث شود، دو مفهوم کلیدی وجود دارد. نخست تعریف دقیق جامعه‌ای که علاقمند به مطالعه آن هستیم. دوم گزینش مشخصه یا مشخصه‌هایی که باید ثبت شوند. مفاهیم کلی برای نمونه‌گیری از قبیل جامعه، نمونه، سرشماری و… را برای ارائه دید کلی از روش نمونه‌گیری و مزایای آن در انجام بررسی‌های آماری ضروری است معرفی شوند.

تعاریف جامعه و نمونه

جامعه: در هر بررسی آماری، مجموعه عناصر مورد نظر را جامعه می‌نامند. به عبارت دیگر، جامعه مجموعه تمام مشاهدات ممکنی است که می‌توانند با تکرار یک آزمایش حاصل شوند به طور کلی جامعه عبارت است از مجموعه‌ای از افراد یا واحدها که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند و تعریف جامعه آماری باید جامع و کامل باشد.

سرشماری: سرشماری از جامعه متناهی، بررسی است که تمام واحدهای جامعه را دربرمی‌گیرد. در بسیاری از موارد، اجرای سرشماری در یک جامعه متناهی، کاری است شدنی.

نمونه: نمونه بخشی از جامعه تحت بررسی است که با روشی که از پیش تعیین شده است انتخاب می‌شود. به قسمی که می‌توان از این بخش، استنباطهایی درباره کل جامعه بدست آورد انتخاب تعدادی از افراد٬ حوادث٬ و اشیاء از یک جامعه تعریف شده به عنوان نماینده آن جامعه .

اولین قدم در نمونه‌گیری تعریف جامعه مورد نظر است و هدف نوعی نمونه‌گیری است که تمام افراد جامعه جهت انتخاب شدن شانس برابر داشته باشند.

مزایای نمونه گیری

تقلیل هزینه و صرفه جویی در منابع مالی و هزینه: اگر داده‌ها فقط از نسبت کوچکی از توده جامعه تامین شوند مسلما هزینه تهیه آنها به مراتب کمتر از سرشماری است. در جامعه‌های بزرگ نتایجی که از طریقه نمونه‌گیری بدست می‌آیند آن قدر دقیق هستند که می‌توان آنها را به عنوان نتایج خود جامعه مورد استفاده قرار داد.

سرعت بیشتر و جلوگیری از اتلاف وقت پژوهشگر: چون حجم نمونه کمتر از حجم جامعه در سرشماری است، جمع آوری و تلخیص داده‌ها با سرعت بیشتر، یعنی با وقت کمتری انجام می‌شود.
قدرت عمل بیشتر: در برخی از نمونه گیری‌ها که وجود افراد متخصص و آموزش دیده و همچنین وسایل اندازه‌گیری و انجام آزمونهای دقیق برای تهیه داده‌ها ضروری است مسلما به علت کمبود این امکانات، انجام سرشماری عملا غیر ممکن است.

صحت عمل بیشتر: چون برای انجام یک نمونه‌گیری به دلیل حجم کار کمتر، امکان آموزش افراد برای تهیه پرسشنامه و انجام مصاحبه‌ها وجود دارد، لذا صحت عمل در نمونه‌گیری بیشتر از سرشماری است.

حفظ واحدهای جامعه: در بعضی از جامعه‌ها امکان انجام سرشماری نیست و ناگزیریم برای بررسی مشخصه مورد نظر از نمونه‌گیری استفاده کنیم.

انواع روش‌های نمونه‌گیری آماری

شیوه‌های نمونه‌گیری مرسوم و متداول در اصل به دو بخش نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی تقسیم میشوند :

۱- نمونه‌گیری احتمالی

۲- نمونه‌گیری غیراحتمالی

در نمونه‌گیری احتمالی هر یک از واحدهای جامعه می‌توانند با احتمالی مشخص در نمونه قرار گیرند. در حالیکه در نمونه‌گیری غیر احتمالی انتخاب نمونه براساس قوانین احتمالات صورت نمی گیرد و نمونه به مدد قضاوت انسانی حاصل می‌شود. بنابراین اشتباهات برآوردهای غیر احتمالی، اغلب غیر تصادفی و غیرقابل اندازه‌گیری است. در این روش‌ها هر قدر که حجم نمونه را بزرگ اختیار کنیم، نمونه‌ها اغلب نمی توانند معرف واقعی جامعه باشند. اما با این حال گاهی اوقات نمونه‌گیری غیراحتمالی بهترین روش نمونه‌گیری می‌باشد. مانند زمانی که امکان تهیه چارچوب نمونه‌گیری وجود نداشته باشد.

انواع روش‌های نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی

نمونه‌گیری تصادفی ساده

در نمونه‌گیری تصادفی ساده Simple Random Sampling هر یک از عناصر جامعه ی مورد نظر برای انتخاب شدن، شانس مساوی دارند. در این روش، افراد یا اشیای مورد نیاز از فهرست جامعه ی آماری که به همین منظور شماره گذاری و تهیه شده است به صورت تصادفی انتخاب می‌شوند. مطابق قانون احتمال، افراد انتخاب شده باید دارای ویژگی هایی همانند جامعه‌ای باشند که از آن انتخاب شده اند.

روش نمونه‌گیری تصادفی ساده

نمونه‌گیری تصادفی بدون جایگذاری: یک ویژگی مهم نمونه‌گیری تصادفی ساده بدون جایگذاری این است که احتمال استخراج هر واحد مشخص از جامعه در هر استخراجی مساوی با احتمال استخراج آن واحد مشخص در استخراج اول است.

نمونه‌گیری تصادفی با جایگذاری: اگر در انتخاب n واحد نمونه، پس از انتخاب هر واحد، آن را به جامعه برگردانیم و انتخاب بعدی را انجام دهیم نمونه‌گیری تصادفی ساده را با جایگذاری می‌نامند. در این روش، انتخاب هر واحد مستقل از انتخاب واحدهای دیگر است.

نمونه‌گیری سیستماتیک (منظم)

نمونه‌گیری سیستماتیک Systematic Sampling مشتمل بر گزینش واحدها به روشی سیستماتیک و در نتیجه به صورتی غیر تصادفی است. فرض کنید بخواهید ۳۰۰ نفر را از دوایر تولید، بازاریابی و مالی یک سازمان انتخاب کنید. در این روش باید فهرست اعضای هر طبقه موجود باشد در اینصورت با یک تناسب ساده به تعداد کافی از هر طبقه انتخاب می‌شود. این روش آسانتر از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده است و تفاوت آن با روش نمونه‌گیری ساده در این است که در این روش انتخاب هر عضو مستقل از انتخاب سایر اعضاء جامعه نیست.

نمونه‌گیری سیستماتیک

هنگامیکه اولین عضو انتخاب شد بقیه اعضای نمونه مورد نظر به صورت خودکار تعیین می‌شوند. اگر افراد جامعه به صورت تصادفی فهرست شده باشند می‌توان نمونه‌گیری منظم را به جای نمونه‌گیری تصادفی ساده به کار برد. اما در صورتیکه افراد جامعه با توجه به یک نظم معین بر اساس ویژگی یا ویژگی هایی فهرست شده باشند باید از نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده کرد.

نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای یا چینه‌ای

نمونه‌گیری طبقه‌ای (چینه‌ای) Stratified Sampling برای جوامع ناهمگنی استفاده می‌شود که می‌توان آن را به طبقاتی همگن تقسیم کرد. در این روش ابتدا جامعه را به قسمتهای همگنی تقسیم کرده، آنگاه نمونه‌های تصادفی ساده مستقل، از این زیر مجموعه‌های جداگانه استخراج می‌کنیم. این نوع نمونه‌گیری هر یک از اعضای جامعه تعریف شده شانس برابر و مستقلی برای قرار گرفتن در نمونه دارند.

نمونه‌گیری طبقه‌ای (چینه‌ای)

منظور از مستقل بودن این است که انتخاب یک عضو به هیچ شکل در انتخاب سایر اعضای جامعه تاثیری ندارد. در این روش ابتدا فهرست اسامی تمامی اعضا را به دست آورده، سپس به هر یک از آنها نمره‌ای اختصاص می‌دهیم. سپس با استفاده از جدول اعداد تصادفی تعداد مورد نیاز را انتخاب می‌کنیم.

اگر جامعه مورد مطالعه کوچک باشد از روش قرعه‌کشی استفاده می‌شود. یعنی اسامی افراد را بر روی یک تکه کاغذ نوشته و در داخل کیسه قرار می‌دهیم. سپس کاغذ‌ها را به طور تک تک خارج می‌کنیم تا زمانیکه حجم نمونه مورد نظر کامل شود. روش نمونه‌گیری به روش تصادفی شانس نماینده بودن نمونه را افزایش می‌دهد.

نمونه‌گیری خوشه‌ای

نمونه‌گیری خوشه‌ای Cluster Sampling نیز یک روش نمونه‌گیری احتمالی است. در بسیاری از مواقع، می‌توان بوسیله اجرای یک وسیله با انتخاب تصادفی گروهها یا خوشه‌هایی از واحدهای نمونه‌گیری به جای گرفتن یک نمونه تصادفی ساده از جامعه، در میزان هزینه بطور اساسی صرفه جویی کرد. این روش وقتی به کار می‌رود که فهرست کامل افراد جامعه در دسترس نباشد. به این منظور افراد را در دسته هایی خوشه‌بندی می‌کنند سپس از میان خوشه‌ها نمونه‌گیری به عمل می‌آورند. به طور کلی زمانی به کار می‌رود که انتخاب گروهی از افراد امکان‌پذیر و آسان‌تر از انتخاب افراد در یک جامعه تعریف شده باشد.

نمونه‌گیری خوشه‌ای

روش نمونه‌گیری خوشه‌ای پژوهشگر را از ساختن چارچوب برای تمامی جامعه بی‌نیاز می‌کند. تهیه چارچوب خود اغلب یک کار پرخرج و خسته کننده است. به علاوه چون واحدهای یک خوشه، مجاور هم هستند. بنابراین دسترسی به آنها آسان است، فرآیند نمونه‌گیری بطور قابل توجهی به صرفه است. در نمونه‌گیری خوشه‌ای واحد اندازه‌گیری فرد نیست. بلکه گروهی از افراد هستند که به صورت طبیعی شکل گرفته و گروه خود را تشکیل داده اند.

فرض کنید جامعه مورد نظر کلیه شهروندان بالای ۱۸ سال هستند. در اینجا نمونه‌گیری تصادفی ساده یا منظم زمانی میسر است که فهرست کامل تمام افراد در دست داشته باشد. چون این امر تقریباً غیرممکن است به جای انتخاب فرد به عنوان واحد نمونه گیری٬ منطقه را واحد نمونه‌گیری قرار می‌گیرد. سپس به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده از بین مناطق مورد نظر را انتخاب می‌کنیم.

نمونه‌گیری چندمرحله‌‌ای

نمونه‌گیری چندمرحله‌ای در واقع نوع دیگری از نمونه‌گیری خوشه‌ای است. زمانی که منطقه به صورت تصادفی انتخاب شد٬ می‌توان نمونه‌گیری را در داخل منطقه نیز ادامه داد. به عنوان مثال مطالعه کننده ممکن است آدرس کلیه افرادی را که در یک منطقه زندگی می‌کنند داشته باشد بنابراین از بین این افراد٬ ۱۰ نفر را به صورت تصادفی انتخاب می‌کند. در روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای فهرست نمونه‌گیری دوبار و در بعضی مواقع بیش از دو بار تهیه می‌شود.

نمونه‌گیری چندمرحله‌ای

نمونه‌گیری خوشه‌ای برخی از مواقع در تحقیقات آموزشی به کار می‌رود در این نوع تحقیقات از کلاس به عنوان واحد نمونه‌گیری استفاده می‌شود. از مزیت‌های عمده نمونه‌گیری خوشه‌ای جلوگیری از اتلاف وقت و صرفه جویی در منابع مالی است. از معایب آن هم اینکه :
۱-دقت آن از نمونه‌گیری تصادفی ساده کمتر است زیرا در نمونه‌گیری تصادفی ساده فقط یک اشتباه وجود دارد در صورتیکه در نمونه‌گیری خوشه‌ای در هر مرحله یک اشتباه نمونه‌گیری وجود خواهد داشت یعنی به تعداد مراحل خطای نمونه‌گیری وجود دارد.
۲-برای داده‌های جمع آوری شده از این نوع نمونه‌گیری فرمول آسانی را نمی توان به کار برد. زیرا بکار بردن یک نوع ابزار آماری در جامعه‌های مختلف دقت آن را کاهش می‌دهد.

روش‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی

نمونه‌گیری هدفمند (قضاوتی) : نمونه‌گیری قضاوتی Judgmental Sampling یکی از طرح‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی است. در بعضی از امور، نمونه‌گیری جامع و کامل میسر نیست و تحقیق ناچاراً به جامعه یا نمونه‌ای که در دسترس است محدود می‌شود. در این روش بخشی از جامعه بر مبنای قضاوت پژوهشگر به عنوان نمونه انتخاب می‌شود.

نمونه‌گیری در دسترس (اتفاقی) : نمونه‌گیری در دسترس Convenience Sampling یک روش نمونه‌گیری غیراحتمالی است که ملاک انتخاب نمونه سادگی دسترسی است. کلمه Convenience در لغت به معنای آسودگی و تسهیلات است. وجه تسمیه این روش نیز همین سادگی و سهولت در دستیابی به آحاد نمونه می‌باشد.

نمونه‌گیری سهمیه‌ای : اگر اعضای طبقه یک گروه بیشتر باشد پس در نمونه نیز تعدادشان بیشتر خواهد بود. از این شیوه وقتی استفاده می‌شود که اولا هدف تحقیق کمتر جنبه علمی داشته باشد ثانیا ساخت جامعه مورد مطالعه مشخص باشد. روش نمونه‌گیری سهمیه‌ای شرط قابلیت تعمیم را به اندازه لازم دارا نیست.

نمونه‌گیری اتفاقی یا احتمالی : در این نوع نمونه‌گیری که گاه نمونه‌گیری تصادفی نیز خوانده می‌شود انتخاب افراد بر اساس ضابطه کنترل شده‌ای نیست. این روش متکی به اصل “مشت نمونه خروار است” می‌باشد.

نمونه‌گیری هدفمند

در این نوع نمونه‌گیری بر طبق هدفی که در ذهن داریم، نمونه‌گیری انجام می‌شود. اغلب یک یا چند گروه از پیش تعریف شده و مشخص وجود دارد که برای نمونه‌گیری در جستجوی آن هستیم. برای مثال در تحقیقات کیفی یا مطالعات تصمیم‌گیری چندمعیاره که با خبرگانی با ویژگی‌های مشخص سروکار داریم از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده می‌شود.

نمونه‌گیری گلوله برفی

روش نمونه‌گیری گلوله برفی Snowball Sampling یکی از روش‌های نمونه‌گیری هدفمند است. این روش در دسته روش‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی قرار می‌گیرد. از این روش بویژه برای نمونه‌گیری در مطالعات کیفی استفاده می‌شود. در این روش ابتدا یک فرد با مشخصات موردنظر پیدا می‌شود. بعد از مصاحبه یا تکمیل پرسشنامه توسط این فرد، از وی خواسته می‌شود تا فردی با مشخصات مشابه خود را معرفی نماید. آنگاه نفر دوم نمونه مشخص خواهد شد. با مراجعه به نفر دوم و کسب اطلاعات از وی، در پایان خواسته می‌شود تا فرد صاحب نظر مشابهی را معرفی نماید. این فرایند تا رسیدن به حجم قابل قبولی از خبرگان ادامه پیدا می‌کند.

جمع‌بندی بحث روش‌های نمونه گیری

تعیین طرحی از نمونه‌گیری که باید به کار برد و انتخاب کردن حجم نمونه‌ای، از موضوع‌های کلیدی در طرح‌ریزی یک بررسی هستند. انتخاب یک روش نمونه‌گیری مناسب مبتنی بر عامل‌های معینی است.  ساختار جامعه، نوع اطلاع مورد جستجو، تسهیلات و امکانات موجود از جمله این عوامل هستند. در رابطه با انتخاب روش نمونه‌گیری مناسب، حجم نمونه مورد نیاز با مشخص کردن یک درجه دقت مطلوب برای برآوردها تعیین می‌شود. آنگاه باید این موضوع را هم تحقیق کرد که آیا بودجه‌ای که به بررسی اختصاص داده شده است، امکان تهیه این حجم نمونه را می‌دهد. روش‌های نمونه‌گیری آماری باید براساس هدف پژوهش و نوع جامعه انتخاب شوند.

روش‌های نمونه‌گیری به دو روش نمونه‌گیری احتمالی و نمونه‌گیری غیراحتمالی تقسیم می‌شوند. نمونه‌گیری احتمالی خود شامل روش تصادفی ساده، روش سیستماتیک، روش چینه‌ای و روش خوشه‌ای است. روش‌های غیراحتمالی نیز شامل شیوه‌های نمونه‌گیری در دسترس، روش قضاوتی، سهمیه‌ای و گلوله برفی می‌شود. از منظر آماری روش‌های نمونه‌گیری احتمالی ارجحیت بیشتری دارند. بهترین روش برای نمونه‌گیری وجود ندارد. بلکه براساس نیاز هر پژوهش باید از روش مناسبی استفاده شود. در نهایت باید عنوان کرد نمونه‌گیری مفهومی آماری است. برای مباحث تحقیق در عملیات باید بسیار دقت کرد. مطالعه این بحث می‌تواند در شناخت روش مناسب یاری‌رسان باشد.

منبع: روش‌های نمونه‌گیری آماری نوشته آرش حبیبی کتاب آموزش SPSS