استقرار ماشین‌آلات
استقرار ماشین‌آلات شیوه چیدمان ابزارها، تجهیزات و دستگاه‌های مورد استفاده در خطوط تولید سازمان است که کارایی، اثربخشی و سلامت را افزایش دهد. منظور از بهبود سلامت هم جنبه سلامت ماشین‌آلات سازمان و هم نیروی انسانی است که با آنها کار می‌کند.
ماشین‌آلات به گونه‌ای ترکیب و تلفیق می‌شوند که تولید، اقتصادی و مقرون به صرفه باشد. این عمل احتیاج به تحلیل دقیق هدف عملیات، مراحل کار، گردش عملیات و اطلاعات، تسهیلات و محل مورد استفاده و نیز برنامه‌های بلندمدت (به منظور گسترش و توسعه سازمان) دارد. به علاوه، لازم است کارگاه‌ها و واحدهای تولیدی در فواصل زمانی معین بررسی شوند. در صورت لزوم در آنها تجدید نظر و اصلاح صورت پذیرد. در این صورت، می‌توان برنامه‌های جدید تولیدی و برنامه‌های توسعه فنی را اجرا کرد.
موقعیت کلی کارخانه و نیز موقعیت ویژه و مشخص آن در انتخاب فرآیندهای مورد استفاده و شکل‌های استفاده از مکان و نحوه استقرار ماشین‌آلات موثر است. استقرار ماشین‌آلات یکی از مباحث سنتی مدیریت تولید است که از زمان تولید انبوه معرفی شده است و در فلسفه تولید ناب و تولید چابک نیز جایگاه مهمی دارد.
احتمال دارد که ترکیب عوامل تولید در یک منطقه یا ناحیه با منطقه یا ناحیه بکلی متفاوت باشد. برای نمونه ممکن است در یک ناحیه عرضه کنندگان مواد اولیه متعددی وجود داشته باشند. حال آنکه در ناحیه دیگر بشمار عرضه کنندگان محدود باشد. محل کارخانه از نظر وسعت و اندازه، شکل، موقعیت جغرافیایی و نقشه آن، نوع ساختمان و ترتیب کلی استقرار و مکان آن به منظور دریافت، حمل و نقل مواد و بارگیری صحیح – اعم از اینکه به وسیله کامیون انجام شود. یا به وسیله راه آهن یا وسایل دیگر – و به منظور جریان صحیح تولید در داخل و خارج کارخانه، موثر است. در این مقاله موضوع آرایش کارگاه و استقرار ماشین‌آلات مورد بررسی قرار می‌گیرد.
خط‌مشی‌های مدیریت در استقرار ماشین‌آلات
منظور از خط‌مشی‌های حاکم بر هدف‌های جا و مکان و طرز استقرار ماشین‌آلات، سیاست‌هایی است که مشخص کننده نوع و کیفیت محصولات، وسعت و اندازه کارخانه، میزان و نحوه انعطاف پذیری مورد نظر در کارخانه، برنامه‌های گسترش و توسعه (متمرکز و غیرمتمرکز)، میزان موجودی و ذخیره جنسی در انبار و انواع تسهیلات موردنظر برای کارکنان است.
خط‌مشی‌های سازمان، محل و موقعیت سازمان، نوع مراحل و عملیات (انواع فرایندهای ساخت)، نوع ماشین‌آلات و تجهیزات، از جمله مسائلی هستند که در طرز استقرار، مورد مطالعه قرار می‌گیرند. اهداف استفاده از محل و طرز استقرار داخلی عبارتند از:
- تسهیل فرایند تولید
- به حداقل رساندن زمان فرایند عملیات
- استفاده بهینه از فضا و امکانات مادی
- استفاده بهینه از نیروی انسانی
فرآیندهای ساخت در استقرار ماشین‌آلات
فرآیندها را می‌توان، از نظر نوع و ماهیت، به فرآیندهای ترکیبی، تحلیلی یا تلفیقی از این دو تقسیم کرد.
- فرآیندهای ترکیبی
- فرآیندهای تحلیلی
«فرآیـندهای ترکیبی» عبارت از فرآیندی است که در آن ترکیب عناصر مختلف (مثلاً در ساخت دارو، صابون، لوازم شیمیایی و بهداشتی، روغن نباتی ) یا مونتاژ و سوار کردن و به هم پیوندانیدن اجزاء و قطعات مختلف ( مثلاً در ساخت یخچال، اتومبیل، تلویزیون، تراکتور ) در آخرین مرحله به ساخت نهایی می‌انجامد.
«فرآیند تحلیلی» عبارت از فرآیندی است که از یک ماده اصلی اولیه و خام شروع می‌شود. این ماده اولیه و خام طی مراحل مختلف تولیدی به شکلها و فرآورده‌های مختلف و متنوع تبدیل می‌شود، مانند پلایشگاه نفت، کارخانه شیر پاستوریزه، کارخانه ذوب آهن و کارخانه مس، در فرآیند تحلیلی عملیات خالص سازی، جداسازی و مانند آن انجام می‌شود. در بعضی کارخانه ها، نظیر ذوب آهنی تقلیلی از عملیات ترکیبی و تحلیلی انجام می‌گیرد.
فرآیند مداوم و فرآیند منقطع: فرآیند مداوم فرآیندی است که عملیات به طور پیوسته و بدون انقطاع از مواد اولیه تا اتمام محصول ساخته شده در داخل « لوازم و تجهیزات به هم پیوسته » ( یا یک رشته ماشین‌آلات به هم پیوسته و مرتبط با هم ) با یک گردش و چرخش مشخص انجام می‌شود؛ مانند چایخانه ها، کارخانه‌های قند، سیمان، آرد، نیروگاه برق پالایشگاه نفت.
فرایندهای منقطع، تکراری و غیرتکراری
فرآیند منقطع ( متناوب یا نوبتی ) فرآیندی است که کار، طی مراحل مختلف انجام می‌شود؛ یعنی شامل یک رشته از « ایستگاههای کاری » جدا از هم است که هر یک وظیفه مشخصی دارد و عملیات خاصی را برای ساخت محصول انجام می‌دهد، نظیر کارخانه‌های اتومبیل سازی، تلویزیون سازی و دوچرخه سازی.
فرآیندهای تکراری و فرآیند غیرتکراری: فرآیندهای تکراری معمولاً در ساخت محصولات استاندارد و شمابه ( ساخت مداوم و تکراری ) مورد استفاده قرار می‌گیرد، به این معنی که عملیات برای تولید محصول عیناً تکرار می‌شود.
فرآیندهای غیرتکراری ( ساخت منقطع یا متناوب یا سفارشی ) در تولید محصولات غیراستاندارد یا تولید در دسته‌های کوچک، مثلاً در مورد ساخت وسایل یا ماشینهای سفارشی که مطابق مشخصات و سفارشهای مشتریان ساخته می‌شوند، به چشم می‌خورد. در این قبیل فرآیندها، چون برای کلیه سفارشهای ساخت، توالی عملیات به طور یکسان انجام نمی شود، فرآیند غیر تکراری است.
شیوه استقرار ماشین‌آلات و تجهیزات در کارخانه
- الف)استقرار بر مبنای محصول یا خط تولید یا خط مستقیم
- ب) استقرار بر مبنای مراحل و نوع عملیات یا طریقه تولید
- پ) استقرار تلفیق شده یا ترکیبی
استقرار بر مبنای تولید خطی: طبق تفکیک عملیات تولید بر حسب توالی لازم برای ایجاد محصول و تجهیزات و عملیات در یک خط مداوم (که لزوما خط مستقیم نیست بلکه منظور جریان تولید در یک جهت است)قرار می‌گیرد جریان حرکت مواد به صورت یکنواخت و زنجیری انجام می‌شود. ضمنآ در این شیوه ی استقرار تنظیم متعادل و متوازن ماشینها با رعایت اصل توازن عامل و قدم اساسی به شمار می‌رود.
شرایط استقرار بر مبنای محصول
۱) تنوع محصولات محدود ولی به صورت تولید انبوه .در تولید انبوه لازم است تمام واحد‌ها محصول مشخص و معین و یکسان باشد.
۲) طرح محصول باید ثابت و از بالاترین درجه معیار برخوردار باشد.
۳) حجم تولید باید بسیار زیاد و تغییرات تقاضا بسیار اندک و جزئی باشد. معمولا از تکنولوژی سرمایه بر برای استقرار این نوع کارخانه‌ها استفاده می‌شود.
شرایط استفاده از استقرار بر مبنای فرایند عملیات
۱)تنوع محصولات زیاد و فرایند ساخت انعطاف پذیر باشد. این گونه استقرار ماشین‌آلات به کارگران ماهر برای اجرای کارها نیاز دارد.
۲)در جاهای که هیچ گونه معیاری وجود ندارد یا معیارها در سطح پایینی است.
۳)حجم سفارش دریافتی از مشتری کم باشد.
استقرار تلفیق شده یا ترکیبی
به طور کلی در عمل استقرار بر اساس محصول یا بر مبنای عملیات به ندرت به صورت کامل مشاهده می‌شود. معمولا کارگاههای تولیدی در داخل کارخانه به صورت مراحل عملیات کار می‌کنند و ماشینهایی که کارهای مشابه انجام میدهند در یک جا متمرکز می‌شوند آنگاه در داخل هر کارگاه خطوط و مسیر‌های تولیدی بر مبنای خط یا محصول عمل می‌کنند.
استقرار محل ثابت: به شیوه استقرار ثابت ایستگاه ثابت یا طراحی بر اساس ثابت محل هم گفته می‌شود. این شیوه‌ای است که محصول در یک محل در وضعیت ثابت است و کلیه عملیات تولیدی در محل استقرار محصول اجرا می‌شود. در مواردی که حمل و نقل محصول مشکل یا به دلیل وزن و حجم زیاد بسیار پر زحمت و پر هزینه است. یا به علت شکنندگی محصول حمل و نقل آن چندان ساده نیست استفاده می‌شود مثل ساختن کشتی و هواپیما احداث سد
شرایط استفاده از طرح استقرار در وضعیت ثابت
معمولا انتخاب این نوع طرح استقرار به علت پیچیدگی واندازه وسایر ویژگی‌ها مربوط به عملکرد آن کار خاص طوری است که امکان استفاده از طرحهای دیگر را نمی‌دهد. همچنین برای تعمیرات و نگهداری کارخانه ذوب آهن و نیروگاه برق یا سد سازی نیاز به وسایل و منابعی است که باید در محل اجرا کار مستقر شوند. اهمیت به کار‌گیری این نوع طرح استقرار به واسطه نیازی است که به برنامه‌ریزی کارآمدتر و ایجاد هماهنگی و نظارت بهتر در فعالیت‌های کلیدی و در منابع مورد استفاده در فرایند تولید وجود دارد.
خلاصه و جمع‌بندی
منظور از طرح استقرار ماشین‌آلات شیوه ی استفاده از جا و مکان و ترتیب استقرار و آرایش ماشین‌آلات تولیدی، واحدهای تولید، لوازم و تجهیزات کمکی و سایر فعالیت‌ها در داخل کارخانه به منظور حصول کارایی در عملیات تولید کالا یا عرضه خدمات به مصرف‌کنندگان و مشتریان می‌باشد به نحوی که ماشین‌آلات، مواد و افراد به نحو مقتصدانه و با صرفه‌ای ترکیب و تلفیق شوند.
یک طرح مطلوب استقرار ماشین‌آلات باعث سهولت و تسریع در عملیات تولید، افزایش بازدهی کارکنان، کاهش هزینه ها، افزایش رفاه و بهبود روحیه کارکنان و سهولت کنترل عملیات می‌شود. در طرح استقرار ماشین‌آلات، لازم است به اصولی ازجمله اصل موازنه یا توازن توجه شود. منظور از اصل موازنه این است که ظرفیت هر واحد تولیدی باید با توجه و متناسب با ظرفیت سایر واحدهای تولیدی و در مجموع هماهنگ با ظرفیت کلی کارخانه، تعیین شود.
تعداد افراد و ماشین‌آلات و نحوه استقرار آنها نیز حائز اهمیت است و باید به نحوی باشد که از ایجاد تنگنا و تراکم و نیز برگشت مواد و قطعات و حرکت آنها در خلاف جهت پیشرفت کار جلوگیری کند. در عین حال باید امکانات توسعه برای کارخانه پیش‌بینی شده و ماشین‌آلات در حد امکان طوری مستقر شوند که قابلیت انعطاف داشته باشند. یعنی بتوان در آنها تغییراتی ایجاد کرد تا از مشکلات آتی جلوگیری شود و امکان سودآوری بیشتر برای کارخانه فراهم گردد.
با تقدیر از صالح شاه‌محمدی و سمیه عرب
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
مدیریت تولید | ۱۷ آذر ۹۱
